Eğitimde ve Ortaöğretim Kurumlarında Stratejik Planlama

Eğitimde ve Ortaöğretim Kurumlarında Stratejik Planlama

Dr. Mehmet BİREKUL[1]

Giriş

Tüm dünyada yaşanan hızlı değişimler, teknolojik gelişmeler, yeni bilim dallarının doğması, buluşların ve icatların çoğalması ve buna bağlı olarak da artan rekabet ortamı, kurumları ve toplumları derinden etkilemiş ve etkilemeye de devam etmektedir. Artan rekabet ortamında kurumlar ayakta kalabilmek için çeşitli yöntem ve teknikler geliştirmişlerdir. Kamu kuruluşları, toplumun kaynaklarını kullanarak topluma hizmet sunmak amacıyla devlet eliyle kurulmuş organizasyonlardır. Buna paralel olarak kamu yöneticileri, yirminci yüzyılın son çeyreğini ekonomiyi geliştirmek için en uygun kurum ve tekniklerin araştırılması ile hantal, bürokratik ve kısıtlayan idari yapılar içinde etkililiğin ve verimliliğin artırılması tartışmaları ve çabaları ile geçirmiştir. Bu tartışmalar her alanda olduğu gibi kamu yönetimi alanında da büyük değişim ve dönüşümleri beraberinde getirmiştir. Bu dönüşümün en önemlilerinden biri ise stratejik planlama anlayışıdır.

Stratejik planlama ile kamu idarelerinin politika oluşturma kapasitelerinin artırılması, yararlanıcı taleplerine duyarlı olarak katılımcı yöntemlerle amaç ve hedefler belirlemeleri, belirlenen amaç ve hedefler ile faaliyet ve projelerini yönetişimin açıklık ilkesi çerçevesinde kamuoyuna açıklayarak hesap verebilirliğe zemin hazırlamaları amaçlanmaktadır. Türk Kamu Yönetiminde yapılan yasal düzenlemelerle stratejik planlamanın yasal altyapısı oluşturulmuştur. Stratejik Planlamaya esas teşkil etmesi amacıyla DPT tarafından Stratejik Planlama rehberi hazırlanarak yayınlanmıştır.

5018 sayılı kanun ile eğitim kurumları da stratejik planlama anlayışını uygulama zorunluluğu içerisine girmiştir. Eğitim kurumlarında stratejik planlama ve stratejik yönetim anlayışının tam anlamıyla uygulanması, farklı kurumlarda uygulanmasından daha öncelikli ve önemli olduğu bir gerçektir. Çünkü bir ülkeyi hedeflediği kültürel, teknolojik ve ekonomik seviyeye getirecek o ülkenin insanlarıdır. O insanların da arzulanan seviyede yetişmesi iyi bir eğitim sistemiyle mümkündür.

Okul yöneticiliği, yönetmelik ve mevzuatlara göre kurumun idaresini sağlamakla birlikte okulunun gelişimi ve çevreye uyumu gibi konularda gerekli analizleri yaparak sürekli gelişiminde etkin rol oynayarak örnek teşkil etmek durumundadırlar. Eğitimde stratejik planlama ve toplam kalite yönetiminin uygulanabilirlik düzeyinin yükselmesi ve verimliliğin artacağına olan inancın gelişmesi bir toplumun gelişmesinde de en büyük etken olacaktır. Okul yöneticilerinin bu gelişmedeki rol ve sorumlulukları yadsınamaz düzeydedir. Bu gelişmelerle ortaöğretim kurumlarında stratejik planlama kalite anlayışı çerçevesinde önemli ve vazgeçilmez bir yönetim anlayışı halini almıştır. Nitekim çalışmanın amacı eğitimde ve ortaöğretim kurumlarında stratejik planlama olarak belirlenmiştir.

1. Eğitimde Stratejik Planlama

Değişimim hızlı ritmine ayak uydurmak isteyen örgütler ayakta kalabilmek için alternatif yollar araştırmaya başlamışlardır. Bu araştırmalardan kendilerine çıkardıkları ortak sonuç, başarılı örgütlerin daha çok özel sektörden geldiğidir. Bu örgütlerde belli işletme kavramları ve uygulamaları görülmektedir. Bunlardan biri de stratejik planlamadır (Dökmeci, 2010: 86). Eğitimde stratejik planlama uygulamaları, diğer alanlara göre farklılıklar taşır. Çünkü eğitim kurumları, özel işletmeler gibi yönetilmezler. Eğitimde stratejik planlama yerinden yönetim uygulamalarına imkân veren örgütler için bir yarar sağlar (Işık ve Aypay, 2004: 351).

Eğitim stratejisi, “eğitim kurumunun hangi işi yaptığını veya yapmak istediğini, ne tür bir eğitim kurumu olduğunu veya olmak istediğini tanımlayan amaç, hedef ve görevlerin tümü ve bunları gerçekleştirmek için gerekli yöntemler” olarak tanımlanabilir. Başka bir ifadeyle eğitim stratejisi “amaçlarını gerçekleştirmeye çalışan bir eğitim kurumunun uygulayacağı hareket biçimi” olarak da tanımlanabilir. Bu tanımlamalara göre, amaç, hedef ve görevler Milli Eğitim Temel Kanununda ve ilgili diğer kanunlarda belirlenmiştir (Kocatepe, 2010: 17).

Şekil 1: Türk Milli Eğitim Bakanlığı Stratejik Plan Modeli

Kaynak: (MEB, 2006: 18).

Türk eğitim sisteminde uygulanan stratejik planlama modeli temel olarak DPT’nin öngörmüş olduğu planlama modelidir. Bu modelin çıkarılmasında Strateji geliştirme yaklaşımlarından “Beş Parçalı Strateji Geliştirme Yaklaşımı” ile “Strateji Geliştirmek İçin Strateji Tercihleri Arasındaki İlişkileri Yapılandırma Yaklaşımı” birlikte kullanılmıştır (Çetin, 2012: 77). Eğitim kurumlarının, örgüt içi kurallar, personel, bütçe, fiziki ve maddi olanaklar açısından da yetersizlikleri vardır. Kamu yönetiminde çalışanlara ve orta düzey yöneticilere karar verme yetkisi tanınmamaktadır. Gerçekte, çalışanların da böyle bir sorumluluk almada istekli olmadıkları gözlenmektedir. Eğitim yönetiminin her alanı kesin ve ayrıntılı kurallarla belirlenmiştir. Bir işi kurallara bağlı kalarak yapmak, daha verimli, etkili ve tutumlu yapmaktan önemli ve geçerlidir. Kuralların ayrıntıları düzenlemesi, kuralların bürokrasi tarafından bir amaç olarak benimsenmesi sonucunu doğurmaktadır. Bütçe ödeneklerinin yetersizliği, tahsisinden harcanmasına kadar zaman alan ve çok sayıda işlem içeren süreç, finansal yapıyla ilgili karşılaşılan sorunlardır (Kocatepe, 2010: 20).

Eğitimde (ilköğretim-ortaöğretim kurumları) stratejik planlamanın kullanılması stratejik planlamanın diğer alanlara uygulanmasından önemli farklılıklar göstermektedir. Yükseköğretim kurumlarını stratejik olarak planlamak ile stratejik planlamanın eğitime (ilköğretim-ortaöğretim kurumları) uygulanması arasında temel farklılıklar vardır (Işık ve Aypay, 2004: 350). Türk Milli Eğitim ulaşmak istediği noktaya varmasını sağlayacak yol haritasının şekillendirilmesi stratejik plan modelinin uygulaması ile mümkün olabilecektir. Stratejik planlama modelinin uygulanması için illaki tam donanımlı bir okulun olmasına gerek yoktur. Önemli olan mevcut durumun tespit edilip elde bulunulan imkânlar dâhilinde yapılabilecek en iyi işi ortaya çıkarmaktır. Bu noktada stratejik planın hazırlanması ve bunun kurumlarda uygulanması ülke genelindeki bütün eğitim kurumlarına tavsiye edilmektedir (Çetin, 2012: 77).

2. Ortaöğretim Kurumlarında Stratejik Planlama

Eğitim, belli amaçlara göre insanların davranışlarının planlı olarak değiştirilmesi ve geliştirilmesi yasa ve ilkelerini bulmaya çalışan bir bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Bu bilim kişilerin davranışlarının değiştirilmesinde öğrenmeye etki eden bütün etmenlerin ve bu etmenler arası ilişkilerin sistemleştirilmesi ve davranış değiştirmesinin en verimli ve etkili bir şekilde yapılması için araştırma ve geliştirme çalışmalarına ağırlık verir (Ekşi, 2010: 10).

Eğitim yönetimi, eğitim örgütlerini saptanan amaçlara ulaştırmak üzere insan ve madde kaynaklarını sağlayarak ve etkili biçimde kullanarak, belirlenen politikaları ve anılan kararları uygulamak olarak tanımlanabilir (Ağaoğlu, 2011: 7). Eğitim örgütlerini saptanan amaçlara ulaştırmak üzere insan ve madde kaynaklarını sağlayarak ve etkili biçimde kullanarak, belirlenen politikaları ve alınan kararları uygulamaya eğitim yönetimi denir (Akın, 2006: 13).

Eğitim yönetimi bir toplumun eğitim ihtiyacını karşılamak için oluşturulan eğitim sisteminin ve eğitim sisteminde yer alan tüm örgütlerin yönetimini kapsar. Eğitim kurumlarında yer alan eğitim programlarının, etkili bir biçimde uygulanması, öğretim hizmetleri, personel yönetimi, bütçe, bina, araç ve gereçlerin verimli bir biçimde kullanılması için yöntemler geliştirilir, yönetim süreçlerinin etkili bir şekilde işletilmesine çalışılır (Ilgar, 2005: 14).

Eğitim yönetiminin bir uğraş dalı olarak ortaya çıkmasının nedeni, eğitim örgütlerinin diğer örgütlerden farklı özelliklere sahip olmalarıdır. Bu özellikler şu şekilde sıralanabilir (Ağaoğlu, 2011: 7-8):

-Eğitim, insanlarla doğrudan ve yakından ilgilenen bir hizmettir.

-Okulun temel amacı, bireylere var olan kültürel birikimi aktarmak ve onların yaratıcılık yeteneğini geliştirmektir.

-Eğitim kurumlarında süreci ve ürünü değerlendirme güçtür.

-Eğitim kurumlarında öğretme-öğrenme sürecinin düzenlenmesi, kılavuzlanması için gerekli araç, gereç ve yöntemler çeşitlidir.

-Toplumsal, ekonomik ve politik bir girişim olan eğitimi, özellikle yarar grupları etkilemek isterler.

-Okulun öğretim kadrosu, mesleki eğitim görmüş, kendilerini alanlarının uzmanı olarak algılayan öğretmenlerden oluşur.

-Eğitim örgütleri içinde aynı işlevi yerine getiren pek çok alt kurum vardır.

Stratejik plan hazırlama süreci birbirini takip eden işlem basamaklarının sırasıyla yerine getirilmesi sonucu oluşan sistematik bir yapıya sahiptir. Bu nedenle Milli Eğitim Bakanlığı Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı tarafından okul ve kurumlarda birlik ve düzen sağlamak amacıyla stratejik plan hazırlama kitabı yayınlanmıştır. Ancak uygulamada, kurumların yapılarından ve uygulayıcılardan kaynaklanan bazı farklılıklar ortaya çıkmış, bazı okul ve kurumlar stratejik plan hazırlamada istenilen noktaya gelememiştir (Aydın, 2010: 53).

Pashiardis’e (1993) göre “Stratejik planı kamu okullarında uygulamak, özel iş sektöründe uygulamaktan biraz farklıdır. İş ve eğitimin aynı şey olduğunu düşünemeyiz, eğitimin vizyonu, özgür, demokratik, sağlıklı bireyler yetiştirmektir. Bu bireyler ülkenin gelişimine katkıda bulunacaklar, iş birliği ve anlaşma sağlayacaklar ve ülkeleri arasında sevgi aşılayacaklardır. Eğitim, insanın yaratılışı ve gelişimi ile ilgili olduğu için, amaç ve araçları daha insanidir; bazen işletmeler amaçlarını gerçekleştirmek için pek etik olmayan yol ve yöntemler seçebilirler. Eğitim bu tür yollar kullanamaz. Çünkü ahlak ve bütünlük öğretir ve sürecin sonunda paydaşlar tarafından sertçe yargılanabilir” (Dökmeci, 2010: 90).

Eğitim kurumlarında stratejik planlama sürecinin sağlıklı yürütülebilmesi için; Okulun içinde bulunduğu koşullar, sahip olduğu olanaklar ve yaşanılan deneyimler gözetilerek demokratik ve katılımcı anlayışı temel alan farklı bir yönetim süreci izlenmelidir (EARGED, 2007: 28). Eğitim sisteminde asıl üretim işlemi okullarda yapılmaktadır. Okullar eğitim sisteminin stratejik ve vazgeçilmez bir öğesidir. Okulların bütün üst sistemleri, okulların işlevini yerine getirmesinde yol gösterici ve destek rolünü üstlenmektedir. Küresel ortamda yaşanan hızlı değişimler okulları bir yerden yönlendirilen değil, kendi kendilerine yönlenebilen okullar olma yönünde zorlamaktadır (Dökmeci, 2010: 94).

Stratejik planlamaya yaklaşım iki basamaktan oluşur. İlk basamak SWOT çözümlemesinin belirli bir türü olan “stratejik pozisyonlama” dır. Örgütün kendi iç ve dış çalışma bağlamında güncel durumunu kısaca ortaya koyan stratejik pozisyonlamayı sistem çözümleme basamağı izler. Sistem çözümleme de, örgütün hedeflerinin ve bu hedeflere ulaştıracak süreçlerin aşamalı olarak ele alınmasını gerektirir. Stratejik planlama sürecine başlamadan önce karar vericilerin bilgilendirilmeleri gerekmektedir. Stratejik yönetim sürecinin adımları atılırken örgütün, içyapısı ve dış çevresinin analizinin yapılması ve şu anda nerede bulunduğunun belirlenmesi gerekir. Bunun içinde en etkili yöntem SWOT (güçlü yönler, zayıf yönler, fırsatlar, tehditler) analizi yöntemidir (Ensari, 2005: 155).

Her kurumun yaptığı işi ve amaçlarını belirleyen bir misyonu vardır. Kurum misyonu yönetimi, kurumun hizmet alanını açıkça belirlemeye zorlar. Tüm kurumlar bir kimliğe sahiptir. Kimlik, bir kurumun mevcudiyetinin sebebidir. Biz Neyiz? sorusuna kimlik cevap verir (Işık, 2009: 32). Stratejik planlamada hazırlık dönemi daha çok kurumun ve paydaşlarının planlama adımlarına geçişte mental olarak hazırlanmasına yöneliktir. Ayrıca Stratejik planlama kurum çalışanlarını ve paydaşlarını bir araya getiren uzun vadeli bir süreçtir. Bu sürecin gelişimi aşağıdaki madde başlıklarında belirtilmiştir (Çetin, 2012: 82):

-Çalışmaların başlatılması

-Stratejik Plan anlayışının sahiplenilmesi

-Stratejik planlama sürecinin yönetilmesi

-İhtiyaçların Tespiti

-Zaman Planlaması

Ortaöğretim kurumlarında stratejik plan hazırlık dönemi ilk aşaması olan çalışmaların başlatılmasıyla kurum çalışanları arasında bir hava oluşturulmalıdır. Ortaöğretim kurumu çalışanlarının sisteme dahil edilmesi stratejik planlama çalışmalarının temelini oluşturmaktadır. Ortaöğretim kurumunun hedefi başarıyı yakalamak ve bu başarıyı muhafaza etmek üzerinedir. Başarıya ulaşmada belirli bir plan dahilinde hareket etmeye bağlıdır. Ortaöğretim kurumu stratejik planlamayla başarı yakalanmak isteniyorsa ilk yapılacak işlem kurumun tüm çalışanlarının planı sahiplenmesidir. Bu süreç sadece stratejik plana özgü değil tüm planlar için geçerlidir.

Aydın (2010)  ortaöğretim okullarında stratejik planlama üzerine yaptığı çalışmasında iki ortaöğretim okulunun ayrı ayrı stratejik planları hazırlanarak karşılaştırmalar yapmış ve farklılıkları ortaya çıkarmaya çalışmıştır. Araştırma sonucunda her iki okulda Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı ortaöğretim kurumları olmasına rağmen iki okuldaki paydaşların okullarından memnuniyet düzeylerinin birbirinden farklı olduğu görülmüştür. Bu sebeple aynı ilde eğitim veren iki okulun, bulunduğu ilçeler arası sosyoekonomik farklılıklar, okulların öğrenci aldıkları çevre ve ilköğretim okullarının yapısı, kurumlarda öğrenim gören öğrenci ve velilerinin okullarından beklentileri gibi etkenlerin memnuniyet düzeyini belirlerken göz önünde bulundurulması kanısına varılmıştır. Memnuniyet düzeylerine etki eden bu faktörlerin, bu verilerle oluşturulacak stratejik planı da birbirlerinden farklı kılacağı ve okulların stratejik planlarının kendilerine özgü olacağı sonucu çıkarılmıştır.

Sonuç ve Öneriler

Stratejik planlama süreci içerisinde kurumlar değişimlere cevap verebilmek için çeşitli stratejiler geliştirmişlerdir. Geliştirilen bu stratejilerin başarı ile uygulanması stratejik yönetim sürecinin başarılı bir şekilde yönetildiğinin göstergesi olacaktır. Dolayısıyla stratejik yönetim süreci öncelikle stratejik bilince sahip olmakla başlamaktadır. Eğitim kurumlarının stratejik bilince sahip olmaları, kurumlara stratejik hareket kabiliyeti kazandırdığı gibi fırsatlardan yararlanıp, tehditlerden kaçınma imkânı sağlamaktadır. Stratejik bilince sahip olan ve stratejik düşünen kurumlar, mevcut durumlarının ve gelecekte nelerle karşılaşabileceklerinin farkındadırlar. Bu farkındalık tehditlere karşı önceden önlem almalarını sağlayacaktır. Bundan dolayı stratejik bilinç gerek stratejik planlamadan ve gerekse stratejik yönetimden öncelikli bir konuma sahiptir.

Avrupa uyum yasaları çerçevesinde çıkarılan 5018 sayılı kanununa göre bütün kamu kurum ve kuruluşlarının stratejik planlama yapması zorunlu hale gelmiştir. Bu kapsamda eğitim kurumlarında stratejik planlama ve yönetim anlayışına geçilmiştir. Bu kapsamda gelişen ve değişen eğitim sistemleri doğrultusunda Mili Eğitim Bakanlığına bağlı tüm eğitim öğretim kurumlarında stratejik planlama ve stratejik yönetim anlayışı uygulanmaya başlanmıştır. Amaç okul yöneticileri başta olmak üzere tüm eğim personeli ve çalışanların stratejik planlama ve yönetim anlayışının uygulanmasına katkı sağlayarak eğitim kurumlarının gelişimini sağlamaktır.

Eğitim örgütleri olan ortaöğretim okullarında stratejik planlamaya yönelik var olan durumu ortaya çıkarmak için ve genel duruma ilişkin değerlendirmenin yapılabilmesi amacıyla stratejik plan önem taşımaktadır. Genel olarak Türkiye’deki ortaöğretim kurumları stratejik planları amaç, kapsam, yasal çerçeve ve üst politika belgeleri ile planlama süreci incelendiğinde gayet iyi görünmektedir. Yapılan çalışmalarda ortaöğretim kurumlarının kalite anlayışı ve modern yönetim teknikleri uygulama başarısı olarak görülecek stratejik planının diğer tüm ortaöğretim kurumlarına örnek teşkil etmesi düşünülebilir.

Bu amaçla aşağıdaki önerilere yer verilebilir;

-Ortaöğretim kurumlarında stratejik planlama sürecinin sağlıklı yürütülmesi ve buna bağlı olarak da ortaöğretim kurumlarının kendilerini geliştirebilmesi için kurum içi iletişimin üst seviyede olması gerekmektedir.

-Stratejik bilince sahip olan ortaöğretim kurumları stratejik planların uygulanmasında olumlu sonuçlar alabileceklerdir.

– Stratejik planlama uzun süreli bir planlama türüdür. Süreçten dolayı ortaöğretim kurumu yöneticilerinde moral, motivasyon eksikliği olabilir. Bu durumun ortadan kaldırılması ve stratejik planlamaya olan iyimser tutumun korunması amacıyla bilgilendirme çalışmalarına devam edilmelidir.

– Ortaöğretim kurumlarında stratejik planlama sürecini denetleyen kişilerin dışarıdan birilerinin olması gerekmektedir. Hatta bu denetleme işi bu konuda profesyonelleşmiş kişi ya da kurumlar tarafından yapılabilir.

– Stratejik planlama sürecini iyi değerlendiren ve ortaöğretim kurumunu bulunduğu noktadan bir üst konuma getiren yöneticiler ve öğretmenler ödüllendirilmelidir.

-Stratejik planı kâğıt üzerinde kalacak bir belge gibi görüp bunu uygulamayıp bulunduğu noktadan geriye giden ortaöğretim kurumlarına da gerekli eğitimler verilmelidir.

Kaynakça

Ağaoğlu E., (2011), Sınıf Yönetimi İle İlgili Genel Olgular, (Edit: Zeki Kaya), Sınıf Yönetimi, Ankara: Pegem A Yayıncılık

Akın U., (2006), Öğretmenlerin Sınıf Yönetimi Becerileri İle İş Doyumları Arasındaki İlişki, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

Altundepe, Ö. (1999), Orta Öğretim Kurumlarında Öğretmen Performansının Değerlendirilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:1, Sayı:1

Aydın, H. (2010), Eğitimde Stratejik Planlama Meslek Lisesi ve Genel Lise Uygulamaları, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

Çetin, H. (2012), Eğitim Kurumlarında Stratejik Planlama Bilinç Düzeyi ve Stratejik Yönetimde Karşılaşılan Sorunlar: Denizli İlinde Bir Araştırma, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

Dökmeci, Y. (2010), İlköğretim Okullarında Stratejik Planlama (Uşak İli Örneği), Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

Dökmeci, Y. (2010), İlköğretim Okullarında Stratejik Planlama (Uşak İli Örneği), Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

EARGED. (2007), Planlı Okul Gelişim Modeli, Ankara: Milli Eğitim Yayınevi

Ekşi K., (2010), Sınıf Öğretmenleri ile Özel Eğitim Öğretmenlerinin Kaynaştırma Eğitimi ile İlgili Tutumlarının Karşılaştırılması, İstanbul: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü

Ensari, H. (2005), 21 YY. Okulları İçin Etkili Bir Stratejik Yönetim Aracı: Balanced Scorecard, İstanbul: Sistem Yayıncılık

Ilgar L., (2005), Eğitim Yönetimi Okul Yönetimi Sınıf Yönetimi, İstanbul: Beta Yayıncılık

Işık, F. H. (2009), Stratejik Planlama, (Edit: N. Ünsal), Eğitimde Stratejik Planlama: Makaleler, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayını

Işık, H ve Aypay, A. (2004), Eğitimde Stratejik Plan Geliştirme Sürecinde Karşılaşılan Sorunlar: Çanakkale İlinde Yapılan Bir İnceleme, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı:3

Kocatepe, Ş. (2010), Eğitimde Stratejik Planlama ve Toplam Kalite Yönetimi Uygulamalarının Okul Yöneticileri Tarafından Algılanması, İstanbul: Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi

MEB. (2006), 2008-2012 Stratejik Plan Çalışması, Temel Bilgilendirme Belgesi, Ankara: Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı

[1] Konya Ekol Koleji Anadolu Lisesi Müdürü

Mehmet Birekul, 2016